ایضاح‌الفوائد فی شرح مشکلات‌القواعد (کتاب)ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد تالیف فخر الدین ابو طالب محمد بن حسن بن یوسف حلی، معروف به فخر المحققین (۷۷۱- ۶۸۲ ق). ۱ - معرفی اجمالینام دیگر کتاب: اثبات الفوائد فی شرح اشکالات القواعد [۲]
الذریعة، اقا بزرگ طهرانی، ج۲، ص۲۹۸.
کتاب ایضاح الفوائد یکی از بهترین شروح قواعد الاحکام علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق) می‌باشد.۲ - اعتبار کتاباگر چه علامۀ حلی این کتاب و کتاب‌های تذکرة الفقهاء، ارشاد الاذهان، الالفین الفارق بین الصدق و المین را به دلیل درخواست فرزندش فخر المحققین تالیف نموده است اما بعد فخر المحققین خود این کتاب را بنا به امر پدر بزرگوارش شرح زده است. اگر چه مؤلف علاوه بر کتاب قواعد الاحکام سایر کتاب‌های پدر بزرگوارش همچون ارشاد الاذهان و نهج المسترشدین و مبادی ء الاصول و تهذیب الاصول را شرح زده است اما به دلیل اهمیت این کتاب یکبار خطبۀ آن را بصورت مختصر شرح زده که آن را جامع الفوائد یا ایضاح القلوب نامیده است. و یکبار نیز بر آن حاشیه و تعلیقه زده است که چون شاگردش علی بن مظاهر آن را جمع آوری نموده است به نام المسائل المظاهریة نامیده شده است. و یکبار نیز آن را بطور مفصل شرح زده است که حاصل آن کتاب ایضاح الفوائد است جلد اول ایضاح الفوائد در زمان زندگانی علامۀ حلی و جلد دوم بعد از وفات او تالیف شده است. که با توجه به تجربیات فقهی مؤلف و احاطۀ وسیع تر او به مباحث فقهی، شرح جلد دوم قواعد علامه از اعتبار علمی بیشتری برخوردار است. کتاب باصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) می‌باشد و مؤلف با احاطه‌ای که به نظریات پدر بزرگوارش داشته و از جلسات خصوصی مباحثۀ او استفاده نموده است کتاب فقهی کاملی را در زمان خود تدوین نموده است. ۳ - تالیف و انتشارکتاب موجود شامل مجموعه‌ای از شرح خطبۀ قواعد یا جامع الفوائد و همین طور ایضاح الفوائد است. تاریخ تالیف شرح خطبۀ قواعد پس از پایان یافتن ایضاح الفوائد می‌باشد. علامۀ بزرگوار آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد: مؤلف پس از نگارش ایضاح الفوائد چون خطبۀ آن را شرح نزده بود از او خواسته شد که خطبۀ آن را شرح بزند و او کتاب مختصر شرح خطبۀ قواعد جامع الفوائد را نوشت. شرح جلد اول قواعد الاحکام تا آخر کتاب وصایا (اول کتاب نکاح) در زمان زندگانی علامۀ حلی (قده) پایان یافته است زیرا مؤلف در شرح جلد اول پدر بزرگوارش را با عبارت «دام ظله» دعا می‌کند. در پایان این جلد یعنی آخر کتاب وصایا در تاریخ ۶۹۹ ق و ۷۲۴ ق به عنوان تاریخ پایان یافتن کتاب ذکر شده است. در پایان شرح جلد دوم قواعد نیز تاریخ اتمام آن ۷۶۰ ق ذکر شده است. و با توجه به عبارت «قدس سره» تاریخ اتمام کتاب پس از وفات علامۀ حلی بوده است. از آنجایی که فاصلۀ ۶۰ سال (۶۹۹ تا ۷۶۰ ق) برای اتمام این دو جلد صحیح بنظر نمی‌رسد و از طرفی با توجه به تاریخ تولد فخر المحققین (۶۸۲ ق) وی حدود ۱۷ سال داشته است و نوشتن کتاب علمی در این سطح غیر متعارف می‌نماید بنظر می‌رسد که اتمام شرح جلد اول قواعد در سال ۷۲۴ صحیح تر باشد. کتاب موجود در سال ۱۳۸۷ ق در چاپخانۀ علمیه در قم و به امر آیة الله عظمی سید محمود شاهرودی چاپ شده است. گروه تحقیق و نظارت بر انتشار کتاب آقایان سید حسین موسوی کرمانی، شیخ علی پناه اشتهاردی و شیخ عبد الرحیم بروجردی بوده‌اند. ۴ - نسخههاعلامۀ محقق آقا بزرگ تهرانی در الذریعة به ۴ نسخه از کتاب اشاره نموده است که عبارتند از: ۱- نسخه‌ای به خط شیخ عبد السمیع اسدی حلی شاگرد احمد بن فهد حلی (م ۸۴۱ ق) که در سال ۸۷۶ ق نگاشته شده است. ۲- نسخۀ مخزن کتابخانۀ آستان قدس رضوی که به خط ملا عبدالله بن علی بن سعید است و در سال ۸۵۳ ق نگاشته شده است. ۳- نسخه‌ای که در بقایای موقوفۀ شیخ عبد الحسین تهرانی در کربلاء بوده که به خط نجم الدین محمود بافقی است و در سال ۹۹۳ ق نگاشته شده است. ۴- نسخۀ کتابخانۀ سید جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامة (م ۱۲۲۶ ق) که در این نسخۀ کتاب به نام «ثبات الفوائد فی شرح اشکالات القواعد» نامیده شده است. در نگارش کتاب موجود از ۹ نسخۀ خطی ایضاح الفوائد و ۴ نسخۀ خطی قواعد الاحکام استفاده شده که به بعضی از آنها اشاره می‌شود. ۱- نسخۀ قدیمی باارزشی که در بردارندۀ متن و شرح است، این نسخه بهترین نسخۀ تصحیح شده و خوش خطترین آنها می‌باشد و در نگارش کتاب بر آن اعتماد شده است این کتاب در سال ۸۵۹ ق بوسیلۀ علی بن عبد العزیز استرآبادی نگاشته شد، و متعلق به حاج آقا محمود مرعشی بوده است. ۲- نسخۀ قدیمی باارزش که متعلق به آیة الله عظمی نجفی مرعشی (قده) بوده و شامل شرح خطبۀ قواعد (جامع الفوائد) است و از اول کتاب تا آخر کتاب وصیت می‌باشد. قسمت اول کتاب در زمان زندگانی مؤلف نوشته شده و نگارش قسمت دوم تا آخر بحث وصیت در سال ۸۴۸ ق پایان یافته است. ۳- نسخۀ قدیمی از اول نکاح تا آخر دیات که در سال ۸۵۵ ق نگاشته شده است. در آخر کتاب، اجازه نامۀ فخر المحققین به شهید اول که سال ۷۵۶ ق بوده است، درج شده است. ۴- نسخۀ دیگر نسخۀ باارزش و خوش خطی است که در سال ۱۱۹۱ ق نگاشته شده و از اول کتاب نکاح تا آخر کتاب دیات می‌باشد. اما نسخه‌های قواعد که برای نگارش کتاب از آن استفاده شده است عبارتند از: ۱ و ۲- دو نسخه که در کتابخانۀ آیة الله عظمی نجفی مرعشی (قده) بوده و در سال ۱۲۷۲ ق و ۱۳۱۵ ق چاپ شده است و نسخۀ اول صحیح تر می‌باشد. ۳- نسخۀ خطی متعلق به حجة الاسلام حاج سید عیسی جزائری که از اول کتاب طهارت تا آخر کتاب وصیت است و در شعبان ۱۰۸۰ ق به پایان رسیده است. ۴- نسخۀ خطی قدیمی خوش خطی که متعلق به حسین موسوی کرمانی بوده است. ۵ - تقسیم بندی مطالبکتاب موجود شامل مجموع کتاب‌های جامع الفوائد (شرح مختصر خطبۀ قواعد) و ایضاح الفوائد می‌باشد. جلد اول و دوم کتاب موجود شرح جلد اول قواعد علامه (ایضاح الفوائد) می‌باشد و جلد دوم و سوم نیز شرح جلد دوم قواعد علامه می‌باشد. جلد اول کتاب‌های طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، جهاد، متاجر را شامل می‌شود. جلد دوم شامل کتاب‌های متعددی است که عبارتند از: دین و توابع آن ( قرض، رهن، حجر، ضمان، حواله، کفالت، صلح)، کتاب امانات و توابع آن ( ودیعه، عاریه، لقطه، جعاله)، کتاب غصب و توابع آن ( شفعه، احیاء موات)، کتاب اجاره و توابع آن ( مزارعه، مساقات، شرکت، قراض، وکالت، سبق و رمایه)، کتاب وقوف و هدایا (سکنی و صدقه و هبه، اقرار و وصایا). در جلد سوم کتاب‌های نکاح، فراق، خلع، ظهار، ایلاء، لعان، عتق و توابع آن ( تدبیر، کتابة، استیلاد) مطرح شده‌اند. در جلد چهارم کتاب‌های ایمان، نذر و عهود، کفارات، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، فرائض، قضاء، حدود، جنایات و دیات آورده شده است. ۶ - گفتار بزرگانالذریعة به نقل از توضیح المقاصد تالیف شیخ بهایی (م ۱۰۳۱ ق): لم یصنف فی الکتب الاستدلالیة الفقهیة مثله کتبه بامر والده العلامة. ریحانة الادب: ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد که به امر والد معظمش علامه تصنیف و به فرمودۀ شیخ بهایی نظیر آن در کتب فقهیه استدلالیه تالیف نشده. [۱۲]
ریحانة الادب، مدرس خیابانی، ج۴، ص۳۰۶.
فوائد رضویة: و بالجمله از برای فخر المحققین است تحقیقات و تعلیقات و شروح شایعه و تصنیفات رایعه مانند ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد و شرح خطبة القواعد. [۱۳]
فوائد رضویه، اقا رضا همدانی، ص۴۸۷.
الکنی و الالقاب: له غیر ما اتم من کتب والده العلامة، کتب شریفة منها شرح القواعد سماه ایضاح الفوائد. ۷ - منابع و مآخذ- الذریعة ج۲، ص۴۹۶، ج۵، ص۵، ج۵، ص۶۷، ج۵، ص۱۳۹، ج۶، ص۱۷۲. - امل الآمل، ج۲، ص۲۶۱. - تنقیح المقال، ج۳، ص۱۰۶. - ریحانة الادب، ج۴، ص۳۰۶. - فوائد رضویه، ص۴۸۶. - الکنی و الالقاب، ج۳، ص۱۶. - روضات الجنات، ج۶، ص۳۳۰. - اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۵۹. - ریاض العلماء ج۶، ص۷۷. ۸ - پانویس
۹ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |